Virðing dómsstóla (eða skortur á því sama)

Virðing dómsstóla hefur aðeins verið í umræðunni í vikunni eftir dóminn í Al Thani málinu og eftirfarandi er haft erfir Hrafni Bragasyni fyrrverandi dómara við Hæstarétt:

„Fram­ganga af þess­um toga er ekki gagn­leg í hinu stóra sam­hengi. Ef lög­menn fara al­mennt að koma fram eins og upp­lýs­inga­full­trú­ar – og þetta fer að verða föst rútína fyr­ir þá sem er verið að verja – að þá held ég að gagn­vart al­menn­ingi sé þetta of­ur­lítið erfitt. Hverju á al­menn­ing­ur sem er ekki inni í mál­um að trúa? Marg­ir gera eng­an mun á lög­mönn­um og dómur­um. Maður sér líka á skoðana­könn­un­um að tor­tryggni gæt­ir gagn­vart dóm­stól­un­um, sem ég held að sé eng­in ástæða til. Ég hef aldrei séð það ger­ast fyr­ir fé­laga mína [í dóm­ara­stétt] að þeir séu ekki að leggja sig fram fyr­ir dóm­stól­ana og kom­ast að réttri niður­stöðu. Ég á því bágt með að átta mig á þess­um viðhorf­um og hvers vegna fólk virðist ekki treysta dóm­stól­um. Traustið á þá virðist á niður­leið, sam­kvæmt skoðana­könn­un­um,“

Ég held að það sé rétt hjá Hrafni að virðing fyrir dómskerfinu hafi farið mælanlega minnkandi eftir hrun en ég tel ólíklegt að þar spili hegðun lögfræðinga í réttarsal (eða utan) aðalhlutverk.  Það sem má ekki gleymast í þessu samhengi er að eftir hrun þá gerðist það sjálfsagt í fyrsta sinn í sögu dómskerfisins að breiður hópur almennra borgara fór að lesa dóma orð fyrir orð vegna þess að þorri almennings átti mikið undir dómsniðurstöðum vegna ólöglegrar lánastarfsemi.

Og þetta hefur á köflum verið dálítið ískyggilegur lestur. Ég hef t.d. oft bent fólki á að bera saman dóm Páls Þorsteinssonar frá Héraðsdómi Reykjavíkur í fyrsta gengislánamálinu (E-4501/2009) og svo dóm Áslaugar Björgvinsdóttur (E-7206/2009) í svipuðu máli en hún var fyrst dómara til þess að vinda ofan af gengistryggingunni. Eftir þann samanburð þá kemst maður ekki hjá því að velta því fyrir sér hvað hafi eiginlega gengið á í dómskerfinu áður en almenningur fór að hafa virkt eftirlit með því.

Staðreyndin er sú að allir geta lesið lögin og túlkað (eftir eigin höfði) og það hefur sýnt sig að lagaskilningur almennings er ekki svo galinn. Mikið af þeirri röksemdafærslu sem hefur náð inn í málflutning og jafnvel dóma í lánamálunum hér eftir hrun á rætur sínar að rekja til leikmanna.  Það sem veikir hins vegar traustið á dómskerfinu eru skógarferðirnar þ.e.a.s. þegar dómstólar víkja frá túlkun sem er augljóslega í samræmi við lög til þess að koma að sjónarmiðum sem virðast á köflum tæplega standast lög eða vera í besta falli vafasöm. Það skilur eftir þá tilfinningu hjá fólki að dómstólar hiki ekki við að fórna vitsmunum fyrir hagsmuni.

Sem dæmi um þetta er hægt að taka niðurstöðuna í máli sem flestir kannast við sem eitthvað hafa fylgst með umræðunni um lánamálin og það er vaxtadómurinn (471/2010) þar sem vaxtaákvæði gengistryggðra lánasamningana er vikið til hliðar og Seðlabanka vextir settir á í staðinn. Marínó G. N. hefur leitt að því líkum að Hæstiréttur hafi einfaldlga gert mistök í því máli en þegar rétturinn fékk tækifæri til þess að vinda ofan af þessu í máli (202/2014) þá lætur hann sér það úr greipum ganga. En rök Hæstaréttar fyrir því að víkja samningsvöxtum til hliðar eru eitthvað á þessa leið: Að þar sem að gengistrygging er ólögmæt þá falla samningsvextir úr gildi og þar með er hægt draga þá "augljósu" ályktun að ekki hafi verið samið um vextina (það má minna á að það er vaxtafrelsi í landinu), þá megi beita ákvæði í vaxtalögum sem kveður á um hvað gera skuli þegar ekki er samið um vexti þegar ætla mætti að vexti af láni skuli greiða!

Nú eru það ekki bara leikmenn sem telja að það vera í fullu samræmi við lög að samningsvextir skuli látnir standa, því það kom margoft fram í viðtölum við Magnús Thoroddsen fyrrverandi forseta hæstaréttar og hans greinarskrifum árið 2010, að samningsvextir væru eðlilegasta útkoman úr þessum dómsmálum (og í fullu samræmi við lög).

Og það stefnir í meira bras eftir verðtryggingardóm héraðsdóms Reykjavíkur fyrir stuttu síðan. Sá dómur kveður ekki á um að það brot lánveitandans að hafa ekki áætlað kostnað við lántöku rétt, skuli ekki hafa afleiðingar. Hann kveður bara á um að brotið skuli ekki hafa þær afleiðingar sem lántakinn fór fram á (að verðtryggingarþátturinn falli burt) en að því sögðu þá kunni lánveitandinn að eiga möguleika á einhverjum bótum vegna þessa skussaskapar lánveitandans.  Nú tel ég líklegt að þetta verði líka niðurstaða Hæstaréttar og þá kann að bíða okkar margra ára farsi sem leikinn verður á meðan lántakendur reyna að finna hvar sáraukamörk dómstóla liggja þegar kemur að því að ákvarða brotinu viðeigandi fjárhagslegt tjón fyrir lánveitandann.  Mun það miðast við 0 krónur eða mun það miðast við 4% þak á verðbætur?

Í stuttu máli sagt, þá hefur það áunnið dómskerfinu takmarkaða virðingu hjá stórum hópi borgara þessa lands, að sú staðreynd að í landinu hafi svo að segja enginn löglega útfærð neytenda lánastarfesmi farið fram frá því árið 2001, skuli ekki hafa neinar eða algjörlega óverulegar fjárhagslegar afleiðingar fyrir lánveitendur. Þvert á móti þá tókst þeim að ná undir sig umtalsverðum fjölda fasteigna með uppboðum á eignum sem lágu sem veð undir ólögmætum lánum. Sumt af því verður ekki rakið til annars en þess hversu t.d. Hæstiréttur hefur verið óskýr í sínum úrskurðum sem hefur dregið þetta ferli allt á langinn og enn sér ekki til lands bráðum 7 árum eftir hrun. 

Lögmenn horfist í augu við sjálfa sig

Athugasemdir

[Guðmundur Ásgeirsson, 15.2.2015 kl. 13:27]

Takk fyrir frábæran pistil.

Vil bæta því við að minnast á einn dóm til viðbótar, Hrd. 349/2014 sem var kveðinn upp tveimur dögum fyrir síðustu jól. Tekist var á um lögmæti lánveitingar í formi yfirdráttarheimildar þar sem enginn samningur var gerður og þar af leiðandi komu engar upplýsingar um lánskostnað fram hvorki í samningi né yfir höfuð. Samkvæmt skýrum ákvæðum laga er þá óheimilt að innheimta nokkurn kostnað og skal jafnframt endurgreiða þann kostnað sem þannig hefur ranglega verið innheimtur. Meintur skuldari í málinu vildi nota þá endurgreiðslukröfu sem hann átti rétt á til þess að skuldajafna á móti kröfu bankans um höfuðstól skuldarinn. Fallist var á það í Héraðsdómi Reykjaness og hann því sýknaður af kröfu bankans. Í Hæstarétti var þeirri niðurstöðu snúið við með vísan til þess að það væri ekki fortakslaust skilyrði fyrir gildi samninga að þeir væru skriflegir, heldur gildi munnlegir samningar eftir sem áður. Enginn krafa um slíkt hafði þó verið gerð í málinu og sneiddi Hæstiréttur beinlínis hjá því að neytandinn hefði ekki fengið neinar upplýsingar um kostnaðinn og tók enga afstöðu til afleiðinga af þeirri vanrækslu. Niðurstaða málsins varð sú að krafa bankans var viðurkennd en ekki mótkrafa neytandans, þó báðar væru af sömu rótum sprottnar.

Það er kominn tími til að íslenskir dómarar verði skikkaðir til þess að sitja námskeið í neytendarétti og byrji að virða EES-samninginn.

[Benedikt Helgason, 15.2.2015 kl. 16:17]

Já mikið rétt GÁ, ég var búinn að gleyma þessum dómi sem þú minnist á.  Þarna erum við að tala um hreina og klára skógarferð.

[Erlingur Alfreð Jónsson, 16.2.2015 kl. 22:01]

Í fréttum af Al-Thani málinu hefur verið bent á að við vinnslu dómsins virðast dómarar hafa velt við hverjum steini og íhugað öll atvik málsins og tekið tillit til ýmissa atriða sem ekki voru notuð við sókn eða vörn í málinu. Eitt tel ég alveg klárt að Hæstiréttur ætlaði ekki að vera gripinn í bólinu vegna þessa dóms eins og við dómatúlkun vegna neytendalána. Það skyldi þó aldrei vera að áhrifa Evrópudómstólsins við túlkun tilskipana ESB sé loksins farið að gæta innan réttarins, og málsatvik vandlega ígrunduð, eins og ber að gera og þessi tilvitnun úr EFTA dómi ber með sér:

"Það er landsdómstólsins að meta, að teknu tillit til allra atvika málsins, hvaða áhrif röng upplýsingagjöf af þessu tagi hefur og hvaða úrræðum er hægt að beita af því tilefni,....."